In dit artikel gaat Ron Bosch, adviseur en HBO-hoofddocent Installatietechniek dieper in op het onderwerp leidingmaterialen. Wat is er zoal in de markt en waarvoor wordt het toegepast? Bij installatietechniek kan gedacht worden aan verschillende installaties. Zo kunnen we spreken over W (werktuigbouwkundige) installaties en E (elektrotechnische) installaties. Daarnaast zijn er nog koeltechnische installaties en transportinstallaties die we onder installatietechniek kunnen scharen. Denk bijvoorbeeld aan luchtkokersystemen. Leidingwerk De installaties die in dit artikel aan de orde komen zijn installaties voor centrale verwarming, ventilatie, vloerverwarming, gas, water, koeling en sanitaire technieken. We richten ons op de distributie: het leidingwerk van de opwekker naar het afgiftesysteem van de desbetreffende vakdiscipline. Handelsverkeer Door het huidige handelsverkeer, is er een groot aanbod in Nederland van nieuwe producten en gereedschappen om ze te verwerken. Daarnaast brengen vakmensen met een migratieachtergrond vaak hun eigen materialen en gereedschappen mee. Het is belangrijk om te toetsen of al deze oplossingen ook geschikt zijn voor onze installaties. Laten we als voorbeeld drinkwaterinstallaties nemen. Eisen en voorwaarden Het Europees parlement pleit voor geharmoniseerde minimale hygiënevereisten waaraan moet worden voldaan. De meeste lidstaten, waaronder Nederland, willen dit regelen in de nieuwe drink- waterrichtlijn. Dat wil het Europees parlement ook. Materialen en producten die in contact komen met drinkwater moeten op termijn gaan voldoen aan deze geharmoniseerde, minimum hygiëne-eisen NEN 1006 Ook in de NEN 1006 staan de minimale eisen en voorwaarden waaraan een leidingwaterinstallatie moet voldoen. De norm is bedoeld om te worden toegepast bij elke nieuw aan te leggen leidingwaterinstallatie,
Categorie: Techniek
Beurzen zijn richtingaanwijzers. Ze geven een goede indruk van het innovatieniveau, de trends en de marktpositie van de sector. De meest belangrijke beurs voor de koeltechniek is ongetwijfeld de Chillventa. Tijdens de afgelopen editie was het duidelijk dat de sector voor belangrijke keuzes staat. Hoe nu verder? IZ sprak met de beursorganisatie, Lisa Egberts van exposant Fieldpiece Instruments en de gelouterde HVAC-expert Andrew Gaved uit Groot-Brittannië. Chillventa Afgelopen najaar vond wederom de Chillventa plaats in Neurenberg. Deze beurs richt zich vooral op de koude-, klimaattechniek en warmtepompen geeft altijd goed beeld van de trends en innovaties in het vakgebied. De beursorganisatie blikte tevreden terug op de laatste editie, blijkt uit de persberichten en kort interview met de beursorganisatie. Cijfers De tweejaarlijkse Chillventa kon voor het eerst in 4 jaar weer plaatsvinden. De 2022 editie Chillventa trok ruim 30.000 bezoekers die het aanbod van 844 exposanten bekeken en onderzochten. In 2018 lagen deze cijfers weliswaar iets hoger (35.490 bezoekers en 1.019 exposanten), maar externe factoren zoals de coronacrisis en de oorlog in Oekraïne kunnen natuurlijk niet buiten beschouwing worden gelaten, aldus de beursorganisatie. Sentiment Dat laat niet onverlet dat het algemene sentiment positief was. Volgens de organisatie was de branche na de jarenlange pandemie opgetogen weer face-to-face contact te hebben op een beursvloer. Bovendien bleek uit een onderzoek van de beursorganisatie dat zowel de exposanten als bezoekers erg enthousiast waren over de beurs. Meer dan 90% van de exposanten noemde de beurs een succes. 95 procent was in staat om nieuwe
Norbert Vroege bedacht een nieuw ventilatieconcept dat gebaseerd is op verticale verdringingsventilatie. In 2021 bracht hij het op de markt. GoFlow richt zich vooral op scholen. Wat zijn de eerste bevindingen? IZ sprak Vroege anderhalf jaar geleden al over het GoFlow-concept. Daarbij krijgt ieder klaslokaal een systeemvloer van houten delen of keramiek tegels. Deze vloerdelen hebben geperforeerde gaten. De vloer heeft een opbouwhoogte van maximaal 20 centimeter. Ieder lokaal krijgt ook een systeemplafond (10-20 cm). Ook alle plafonddelen zijn voorzien van geperforeerde gaten. Modulaire opbouw Achter in de lokalen komt een modulair opgebouwde luchtbehandelingskast te staan. De luchtbehandelingskast kan met een laag toerental een hoog debiet behalen (maximaal 2500 m3/h). “Door gebruik te maken van vier warmtewisselaars kunnen we met lage luchtsnelheden zeer efficiënt energie overdragen.” Het GoFlow-systeem produceert zo rond de 34-36 dB(A) aan geluid, dus ruim binnen de normen. Werking De luchtbehandelingskast is voorzien van G4 en F9 fijnstoffilters. De verse lucht wordt onder de vloer ingeblazen. Door permanente overdruk realiseert het systeem een verticale en laminaire luchtstroom. |Luchtvochtigheid In de airsocks onder de vloer zitten druppelaars, die de luchtvochtigheid van de toevoerlucht op peil houden (rond de 40%). Als de gebruikte lucht is opgestegen, voert het systeemplafond alles af. Uiteindelijk wordt de binnenlucht, met een stroomsnelheid van 1 cm per seconde, vijftien keer per uur ververst. Monitoring In elke GoFlow-geventileerde ruimte hangt een gebruiksvriendelijke interface, waarmee je de temperatuur, hoeveelheid ventilatie en tijdschema’s in kan stellen. Elke ruimte is bovendien voorzien van sensoren die de temperatuur, luchtvochtigheid
In The Green Village wordt de techniek van morgen getest. Het openlucht-laboratorium op de TU Delft Campus bestaat sinds 2017 en is een doorslaand succes. In de loop der jaren zijn er ruim honderd innovaties getest, waaronder een significant aantal op het gebied van installatietechniek. IZ ging op bezoek en sprak met Pieter van Schaik, Projectmanager duurzaam bouwen & renoveren. Op het terrein van The Green Village staan verschillende panden, waarin nieuwe technieken worden uitgetest. Dat gebeurt op initiatief van uiteenlopende partijen. Van bij wijze van spreken fabrikanten, tot kennisinstellingen en start-ups die voortgekomen zijn uit de TU Delft. Circulariteit Op dit moment is onder andere circulariteit een belangrijk thema. Maar waar in bouwkundige concepten al forse stappen worden gezet, blijft de installatietechniek wat achter. Daar zijn verschillende oorzaken voor aan te wijzen. Betrokken partijen worstelen soms met de materialisatie, zeker als ze ook nog biobased varianten willen gebruiken. Daarnaast kunnen demontabiliteit, ruimtebeslag en firmware of software updates een belemmering vormen, licht Van Schaik toe. Elektrische cv-ketel Een ander thema is verduurzaming van bestaande gebouwen. Daarbij is natuurlijk volop aandacht voor all-electric concepten. Zo test Heatleap op dit moment de iCV in een proefwoning in The Green Village. Met deze elektrische cv-ketel kunnen bestaande woningen eenvoudig de overstap maken van stoken op aardgas naar 100% elektrisch verwarmen. De iCV levert ook warm water. Het systeem bestaat uit verschillende onderdelen, waaronder een elektrische infrarood cv-ketel, PV-panelen en een zonneboiler die tot 50% hernieuwbare elektriciteit en warmte leveren. De overige helft kan
Hoe maak je een school future proof? Basisschool De Biezen uit Amersfoort koos voor een slimme combinatie van bouwkundige en installatietechnische ingrepen. Het resultaat mag er wezen. IZ sprak erover met Thera Verdam, Hoofd Huisvesting van het Katholiek Primair Onderwijs Amersfoort, waar De Biezen onder valt. Het oorspronkelijke gebouw stamde uit 1975 en was volgens het MOP toe aan een ingrijpende opknapbeurt. Zowel het dak als de gevel moesten onder handen worden genomen. Met het oog op de toekomst werd ook direct besloten om de installatietechniek te gaan verduurzamen. Trias Energetica De Biezen telt onder andere 11 lokalen, een speelzaal, ruimte voor een peutergroep en een kantoor. Geheel volgens de principes van de Trias Energetica is bij de verduurzaming eerst de schil aangepakt. Verdam: “We wilden nieuwe gevels met een RC-waarde van 4,5 en een dak met een RC-waarde van 6.” De oude puien werden vervangen door nieuwe exemplaren met dubbel glas en een andere raamverdeling. “Aan de bovenzijde zitten nu raampjes die open kunnen om extra te ventileren,” licht Verdam toe. De oude kozijnen hebben plaatsgemaakt voor een variant van onderhoudsarm kunststof en de boeiborden zijn voorzien van isolatiemateriaal. Ook heeft het gebouw, vanuit onderwijskundige overwegingen, onder andere een extra buitendeur gekregen. Dak Besloten werd om het bestaande dak intact te laten, maar bovenop de bestaande afwerklaag extra isolatie (PIR) aan te brengen en een nieuwe afwerklaag. “Daardoor werd het dak opgehoogd en moesten we ook de boeiboorden ophogen en de HWA-aansluiting aanpassen”, vertelt Verdam. PV-panelen Van meet af
Na jaren van corona, waarin de noodzaak om goed te ventileren in de woon-, werk- en leeromgeving duidelijk is geworden, zijn we nu in een tijd beland waarin de nadruk op energie-efficiënt ventileren is komen te liggen. We leven in een turbulentie wereld. Eens te meer is maar weer eens gebleken dat wereldwijde problemen ook ons land in hun greep kunnen krijgen. In ons vakgebied wordt al jarenlang het belang van goed ventileren en voldoende doorspoelen van ruimtes uitgedragen. In het Bouwbesluit zijn hiervoor de nodige richtlijnen opgenomen. Helaas is dit wel waaraan minimaal moet worden voldaan en in de praktijk laat dit nogal eens te wensen over. In de coronaperiode is dat duidelijk naar voren gekomen. Hoewel het in de eerste 1,5 jaar stevig werd ontkend, kwam daar dan uiteindelijk toch dat tekentje om het raam open te gaan zetten, want ventileren helpt. Richtlijnen Als ventilatiesector zijn we blij dat ook de aerogene transmissieroute erkend wordt, alleen blijft de overheid achter. Eigenlijk zouden de richtlijnen moeten worden aangepast. Helaas kan dit tot wel vijf jaar gaan duren. Dan moet het ook nog worden opgenomen in het Bouwbesluit. Pas als dat is gebeurd, wordt het meegenomen in de bestekken. Dus komt het er voor nu op neer om je gezonde verstand te gebruiken. Energieprijzen Eind 2021 zijn de energieprijzen gaan stijgen. Eerst omdat de economie aantrok en er dus meer vraag was, maar sinds begin 2022 ook door de oorlog in Oekraïne, waardoor we te maken kregen met een boycot
De verwarmingsmarkt is in beweging. Door de pandemie en verduurzamingseisen groeit het repertoire aan oplossingen, zowel om warmte op te wekken als voor de afgifte. IZ sprak met twee leveranciers over vloer- en wandverwarming, LT-radiatoren en infraroodpanelen. Zowel Bas Spekreijse van Etherma als Arjan Dorrestijn van Rehau merkt dat de warmtepomp rap aan populariteit wint. “Eigenlijk is het in de nieuwbouw de standaardoplossing aan het worden.” Ook in de renovatiemarkt maakt de warmtepomp slagen, blijkt wel uit het verhaal van beide experts. Zeker in de hybride uitvoering. Hybridisering Die hybridisering uit zich ook op andere vlakken. Zo ziet Spekreijse meer installatieconcepten verschijnen waarin warmtepompen worden gecombineerd met PVT-panelen. Maar de grootste trendverschuivingen lijken zich wel voor te doen bij de afgiftesystemen. Integratie Waar vroeger radiatoren of vloerverwarming de dienst uitmaakten thuis, verschijnen nu vaker geïntegreerde concepten. Onder andere vanwege de stijgende energieprijzen en de veranderende, lees hogere, eisen die men stelt aan het binnenklimaat. Variatie Over het algemeen kiezen bewoners vooral voor vloerverwarmingsoplossingen beneden, vertellen zowel Spekreijse als Dorrestijn. Boven is meer variatie te bespeuren. Over de gehele line verschijnen nu installatieconcepten waarin een rol is weggelegd voor LT-radiatoren, infraroodpanelen, PCM’s, Aircosystemen of wandverwarming. “Knuffelmuren” Zo is wandverwarming interessant voor ruimtes, met voldoende muuroppervlakte, vertelt Dorrestijn. “In de praktijk dus vooral boven, beneden heeft men al snel wanddecoratie of meubelstukken die de afgifte kunnen hinderen.” Er is een uitzondering. In het luxere segment van de woningbouw verschijnen nu vaker kachels die lemen muren verwarmen op de begane grond. “Ze worden
De verouderde kennis uit de ISSO-publicatie 72 ‘Ontwerpen van individuele en kleine elektrische warmtepompsystemen voor woningen’ heeft een lang verwachte update gekregen. Vanuit de markt steeg de vraag naar geactualiseerde kennis voor het ontwikkelen, realiseren en onderhouden van grondgebonden warmtepompinstallaties. ISSO-publicatie 72 behandelt het ontwerp van individuele en kleine elektrische warmtepompsystemen voor de woningbouw. De eerste conceptversie voor een grote herziening, daterend uit 2013, werd door de invoering van BRL 6000-21 in 2014 nooit gepubliceerd. Wel werd de opgedane kennis gebruikt voor het in 2017 gepubliceerde Kleintje grondgebonden warmtepompinstallaties in woningen. Gezien de groei bij nieuwbouwwoningen en toenemende vraag naar grondgebonden warmtepompinstallaties bevestigt ISSO nu de komst van een geüpdatet ISSO-publicatie 72. Deze zal voornamelijk ingaan op het ontwerpen en dimensioneren van de warmtepompinstallatie. Tevens geeft deze publicatie handreikingen voor de start van een project (Programma van Eisen) en de uitwerkings-, realisatie- en beheerfase. Informatie vertaald naar nu “Na jaren van telkens kleine updates, was het nu tijd voor een grote herziening. Mede door het feit dat de drie systemen die we in de oorspronkelijke 2005-versie behandelde inmiddels achterhaald zijn”, vertelt Jos de Leeuw, senior specialist en projectcoördinator bij ISSO. “Dat hebben we nu teruggedraaid naar één systeem; het bekende warmtepompsysteem met een bodemwarmtewisselaar, een boilervat in of naast de warmtepomp en passieve koeling. Veel van de kennis in ISSO 72 geldt overigens ook voor het lucht/water-warmtepompsysteem dat ISSO-publicatie 98 ‘Lucht/water-warmtepompen in woningen’ behandelt. Deze publicatie wordt volgend jaar herzien, maar krijgt dus nu al een addendum met betrekking tot
Circulariteit en installaties zou je op dit moment nog niet kunnen omschrijven als een gelukkige combinatie. Maar daar gaat op korte termijn verandering in komen, dat kan namelijk niet uitblijven. Vanuit mijn werk als duurzaamheids- en installatieadviseur bij Merosch ben ik onderdeel van de TVVL-expertgroep Circulaire Installaties. Met deze expertgroep zijn wij afgelopen september op fabrieksbezoek geweest bij een tweetal leveranciers van luchtbehandelingskasten, namelijk Systemair en Orange Climate Verhulst. LBK’s Het was ontzettend interessant om het bedrijfsproces en de werkwijze in de fabrieken van dichtbij mee te maken. Wat me vooral is bijgebleven van deze fabrieksbezoeken is dat leveranciers genoeg kansen zien om binnen de luchtbehandelingssector meer circulair te gaan opereren. Zo bieden beide partijen al tweedehands luchtbehandelingskasten aan. De LBK’s worden eerst gereviseerd en daarna opnieuw op de markt gebracht. Voordelen Afhankelijk van de leeftijd en de specificaties van de LBK, lever je vaak wel wat in op de energie-efficiëntie, maar dat kan worden geminimaliseerd door de LBK’s die een capaciteit hadden van 20.000 m3/h in hun ‘nieuwe leven’ te laten draaien op bijvoorbeeld 12.000 m3/h. Daarbij stimuleer je tevens circulair materiaalgebruik door een gerefubishde LBK aan te schaffen als afnemer. Overigens geeft de leverancier garantie en is de levertijd van een dergelijke LBK zeer interessant. Waar (onderdelen van) nieuwe LBK’s op dit moment een lange levertijd hebben, kan een gereviseerde LBK vaak sneller worden geleverd. Onderhoud Als installateur hoef je ook niet wakker te liggen over mogelijk extra beheer en onderhoud van een gereviseerde LBK. De essentiële en
Elk nieuwbouw- of renovatieproject ondergaat tegenwoordig een verduurzamingslag. De bouwmarkt is in dat opzicht in een relatief korte tijd sterk veranderd. De energietransitie maakt overuren. Het gaat dan om meer dan alleen het standaard installeren van het zoveelste warmtepompje. De hier beschreven projecten laten dat duidelijk zien. Kazerne als warmtebatterij Fort Isabella, oorspronkelijk een verdedigingswerk van ’s-Hertogenbosch en later een kazerne, stapt over op een gasloos verwarmings- en koelsysteem. Op het 10 hectare grote terrein (zie foto hierboven) wordt momenteel een nieuwe samenleving gerealiseerd, waar wonen, werken, educatie en recreatie samenkomen. Samen met OVVIA en Van Hout Installateurs en adviseurs heeft de Isabella Groep enkele jaren geleden een 2-staps strategie bedacht om het gasloze verwarmings- en koelingssysteem te realiseren. Ten eerste zijn alle bestaande (deels monumentale, meer dan honderd jaar oude) gebouwen geïsoleerd naar energielabel A of hoger. Daarnaast is op het terrein een netwerk van warmte en koude leidingen aangelegd die alle gebouwen verbindt met de (elektrisch aangedreven) energiecentrale. Hierdoor werkt het terrein als een warmtebatterij; in de zomer wordt overtollige warmte van de gebouwen opgeslagen in de grond en in de winter wordt dit opnieuw gebruikt. In de tussenseizoenen kan overtollige energie op de ene plek direct worden hergebruikt op een andere locatie. Door het ontwerp van het systeem kan dit zeer efficiënt gebeuren. De benodigde elektriciteit voor het systeem en het terrein wordt grotendeels geleverd door meer dan 1800 PV-panelen. Het terrein gaat hiermee van meer dan 1.800.000 m3 gasverbruik per jaar in het verleden (2004) naar