Verduurzaming

Nederland staat voor een gigantische transitieopgave. De komende decennia moeten miljoenen woningen worden verduurzaamd. Wat komt daar allemaal bij kijken? IZ ging terug in de schoolbanken en volgde de cursus ‘BENG-expert bestaande bouw’ om beter inzicht te krijgen in het proces en het beschikbare instrumentarium. In deze editie aflevering I.

Opleider BouwProfs biedt sinds vorige jaar de cursus aan. Onder de bezielende leiding van adviseur en praktijkdeskundige Rens ten Hagen maken de participanten onder andere kennis met de verduurzamingscyclus, de BENG-ladder en de belangrijke rol die is weggelegd voor installatietechniek in het opkrikken van het energetische, gezondheids- en comfortniveau van bestaande woningen.

Achtergrond
Eerst nog even terug naar die BENG-regels, wat behelzen die precies? De BENG verving in 2021 de EPC-norm en komt voort uit de Europese richtlijn energieprestatie van gebouwen (EPBD) en het Energieakkoord voor duurzame groei. De BENG-regels gelden voor alle nieuwbouw in de utiliteit en woningbouw. “Wil je echter bestaande gebouwen gaan verduurzamen in gemeentes die daarvoor nieuwbouweisen hanteren, dan gelden de BENG-regels ook”, licht Ten Hagen toe.

Stappenplan
Evenals de voormalige EPC-norm ligt de focus bij het primaire energiegebruik. De BENG levert als het ware een stappenplan om duurzame gebouwen neer te zetten of bestaande bouw te verduurzamen. Daarvoor zijn de regels van de Trias Energetica leidend.

Samenvatting
Heel kort door de bocht komt het erop neer dat je, in de woorden van Ten Hagen, “ten eerste de gebouwschil optimaal isoleert om de energievraag aan banden te leggen. Daarna zorg je voor gebouwgebonden installaties die energie terugwinnen en waar mogelijk duurzame energie gebruiken. Tot slot vul je de helft van de energiebehoefte voor ventileren/koelen/verwarmen en de productie van warm tapwater in met eigen duurzame opwekking.”

KWH/M2
In meer officiële bewoordingen wordt gesproken van drie BENG-indicatoren. A. Energiebehoefte van een gebouw: de maximale energiebehoefte in kWh per m2 gebruiksoppervlak per jaar. B. Primair fossiel energiegebruik: het maximale primair fossiel energiegebruik, eveneens in kWh per m2 gebruiksoppervlak per jaar. En C. Hernieuwbare energie: het minimale aandeel hernieuwbare energie in procenten.

NTA 8800
De BENG-regels hebben een nieuwe methode voor de bepaling van de energieprestatie van gebouwen met zich meegebracht, namelijk de NTA 8800. Het opnameprotocol daarvoor is de ISSO 82.1, een lijvig boekwerk. “In feite staan in de NTA 8800 alle formules en in de ISSO de protocollen waarmee je makkelijker tot een resultaat komt”, vertelt Ten Hagen. “Dat is wel een beetje tricky, omdat de ISSO soms iets te grote stappen zet, waardoor je eigenlijk nog vervolgens moet finetunen.”

Verduurzamingscyclus
Leidend voor de BENG-expert is de verduurzamingscyclus. Die heeft zes aandachtspunten:
1. Isolatie- en kierdichtingsniveau;
2. Ventilatievorm en -capaciteit ;
3. Gedrag en gebruik van de woning door bewoners;
4. Opwekking van stroom;
5. Productie van warmte en koude voor klimatisering en warmwaterproductie;
6. Toepassing domotica.

Casus
Aan het einde van de cursus ‘BENG-expert bestaande bouw’ moet de cursist zelf een casus behandelen. In dit geval toog IZ naar een woning in de Leidse Merenwijk. Onze vaste gastauteur, adviseur en docent Installatietechniek Ron Bosch ging mee als assessor/secondant, waarvoor wij hem uiteraard zeer erkentelijk zijn.

Specificaties
De tussenwoning dateert uit 1975, telt 3 bouwlagen, heeft een kruipruimte en een gebruikersoppervlak van 104 m2. De nieuwe bewoners zijn in september 2023 in de woning getrokken en willen graag hun huis verduurzamen uit comfortoverwegingen, om meer energie te kunnen besparen en middels een labelsprong de woonwaarde te verhogen. Bij het vooronderzoek liepen we al direct tegen de nodige, bekende problemen aan, waar ook installateurs vaak de zure vruchten van plukken. Er konden geen bouwtekeningen worden achterhaald van verbouwingen die hadden plaatsgevonden, het energielabel uit 2019 klopte niet (meer) en in het rapport van de bouwkundige keuring stonden een aantal gebreken niet vermeld.

Isolatie
In een dergelijk geval moet een BENG-inspecteur al snel werken met aannames. In dit geval maakten we een conservatieve schatting van de RC-waarden (zie kadertekst). Dat had alles te maken met de situatie die we ter plekke constateerden. Enkele voorbeelden: De kruipruimte stond onder water, de kierdichting zat onder de 90 %, er waren meerdere koudebruggen en de loodslabben sloten op diverse plaatsen onvoldoende de ruimte onder de kozijnen af, waardoor de wind en stuwregen en –sneeuw er makkelijk onder konden komen. Daarnaast bleek het dak maar deels te zijn geïsoleerd in tegenstelling tot wat de verkopend makelaar had vermeld.

Installatietechniek
De woning beschikt over een CVE-s Pak Itho systeem C uit 2019 voor de ventilatie. Daarnaast heeft de keuken een afzuigkap. Boven staat een CV HR combiketel Remeha Tzerra Ace 28C (2020) die de ruimteverwarming en productie van warm tapwater voor zijn rekening neemt. Radiatoren zorgen voor de afgifte van warmte, behalve in de badkamer waar een Magnum MXC elektrische vloerverwarmingssysteem ligt en een watergevoerde paneelradiator hangt. De woning was grotendeels van LED-verlichting voorzien. Ook hier moest op basis van aannames worden gewerkt om het energiegebruik in kaart te brengen, aangezien het echtpaar er op moment van de schouw nog maar enkele maanden woonde. Na berekeningen kwamen we uit op circa 519 m3 gasgebruik en 1623 kWh aan elektriciteit per jaar.

Energiegebruik
Bij een BENG-inspectie in een bestaande woning wordt direct in kaart gebracht wat (waarschijnlijk) de vijf grootste energiegebruikers zijn. In deze casus ging het om de vaatwasser, wasmachine, koelkast en magnetron. Bovendien waren er continu een aantal opladers in gebruik.

Aandachtspunten
Bij de schouw vielen er gelijk al een aantal zaken op. Allereerst de hoge vochtigheidsgraad (rv=66 %). De kruipruimte bleek onvoldoende te worden geventileerd, ook werd de ventilatiebuis onder de vloer geblokkeerd door een rioleringsbuis. Bovendien vertoonde het leidingwerk ter plekke sporen van corrosie. Vanwege tochtklachten en om energie te besparen waren het afzuigventiel in de keuken dichtgedraaid en stond de Dauerluftung in de keuken vrijwel dicht. Volgens Energielabel (C) had het pand geen mechanische afzuiging. Dit label dateert van 2019, waarschijnlijk is naderhand wel mechanische afzuiging geïnstalleerd, wat impact heeft op het energiegebruik. Overigens was er wel een kanalensysteem aangebracht tijdens de bouw, mogelijk heeft de opnemer dit in 2019 over het hoofd gezien.

Warmte
Bij de inspectie bleek de cv-ketel niet te zijn gebeugeld conform het nieuwe beugelen. De rookgasbuis kan makkelijk uitzakken met alle gevolgen vandien. Ook hing de rookgasmanchet om de rookgasdakdoorvoer geheel los. Het paneelradiator in de badkamer bleek lek te zijn. Beneden was door een verbouwing de keukenradiator verwijderd. Ook in het voorportaal ontbrak een afgiftesysteem. Dat de bewoners klaagden over de kou op deze plekken moet dan ook geen verwondering te wekken. De radiator in woonkamer was voorzien van een gewoon radiatorventiel. Maar de overige radiatoren hadden thermostatische radiatorventielen en knoppen. Indien de thermostaat van de woonkamer geen warmte vraagt, zullen de radiatoren met thermostatische radiatorventielen niet warm worden als deze warmte vragen. Tot slot had de nieuwe meterkast geen elektrisch grondschema en ontbrak de installatietekening.

Berekeningen
Na de schouw checkten we eerst of het oorspronkelijke label wel klopte. Dat deden we aan de hand van de zogenaamde BENG-ladder die daarvoor speciaal is ontwikkeld. De uitkomst van dit Excel sheet geeft een ruwe indicatie van het label, het is geen exacte opname. Het leverde een schrijnend contrast op tussen de papieren werkelijkheid van het officiële label (C) en de reële situatie (F). Vervolgens, zie kadertekst II voor de liefhebber, lieten we aantal formules los op de woning, waarin wordt gekeken naar het gebruiksoppervlakte, gevel-, vloer- en dakoppervlak om de energiebehoefte in kaart te brengen voor ventilatie en verwarming. Uiteindelijk komt daar ook een percentage uitrollen dat idealiter zelf zou moeten worden opgewekt door de woning.

Oplossingen
Tot dusverre hadden we alleen nog maar voorbereidende werkzaamheden gepleegd. Nu werd het tijd om te gaan denken in oplossingen. Gezien het budget dat voorhanden is (10.000 – 20.000 inclusief een nieuwe dakkapel), kwamen we al snel tot de conclusie dat de beste aanpak was om het accent te leggen op goede isolatie en slechts op beperkte schaal installatietechnische ingrepen te plegen. Volgens de BENG-ladder kan daarmee label A worden bereikt. Een fikse sprong.

Schil
Aangezien het om een tussenwoning gaat, hoeven alleen de voor- en achtergevel onder handen te worden genomen. De bedoeling is om te werken volgens het ‘door-in-doos principe’. Eerst worden alle ramen vervangen door nieuw HR++ glas, de kapotte kozijnen vervangen en komt er dubbele kierdichting. Vervolgens isoleer je het huis aan de binnenkant, bijvoorbeeld met een isolatiepakket met PIR. Ook het dak en de kruipruimte worden geïsoleerd. Zo breng je de warmtevraag al fors terug. Overigens, mocht een klant ooit willen weten wat het meeste rendement oplevert qua isolatie: eerst het dak, daarna de gevels en dan pas de vloer.

Luchtverversing
De volgende cruciale stap in het proces is de verbetering van de ventilatie. Dat begint al met de kruipruimte. Het kapotte rooster moet worden vervangen en er dient een extra rooster te worden aangebracht om voldoende doorspoeling van de ruimte te krijgen. Daarnaast wordt het dringend tijd om het afzuigventiel in keuken weer open te zetten en luchtzijdig opnieuw in te regelen. Dat geldt ook voor de dauerlufting. Gaan we door naar de badkamer. Door de hoge opbouw van de vloerverwarming, is er geen spleet meer onder de deur. De lucht in huis moet echter vrij kunnen stromen. Elke binnendeur dient daarom minstens 1,5 cm ruimte onder de deur hebben. Een alternatief is een ventilatierooster in de binnendeuren. Tot slot is de bewoners geadviseerd om de technische ruimte op de tweede verdieping waarin onder andere het ventilatiesysteem staat opgesteld, beter toegankelijk te maken voor onderhoud, reparatie en eventuele naregeling van het ventilatiesysteem. Het Itho Daalderop systeem met mechanische afzuiging zelf kan blijven. Het dateert van november 2019 en heeft een levensduur van minimaal 10 jaar 

In de volgende editie van IZ deel II van deze serie