Bijzondere projecten

Elk nieuwbouw- of renovatieproject ondergaat tegenwoordig een verduurzamingslag. De bouwmarkt is in dat opzicht in een relatief korte tijd sterk veranderd. De energietransitie maakt overuren. Het gaat dan om meer dan alleen het standaard installeren van het zoveelste warmtepompje. De hier beschreven projecten laten dat duidelijk zien.

Kazerne als warmtebatterij
Fort Isabella, oorspronkelijk een verdedigingswerk van ’s-Hertogenbosch en later een kazerne, stapt over op een gasloos verwarmings- en koelsysteem. Op het 10 hectare grote terrein (zie foto hierboven) wordt momenteel een nieuwe samenleving gerealiseerd, waar wonen, werken, educatie en recreatie samenkomen.
Samen met OVVIA en Van Hout Installateurs en adviseurs heeft de Isabella Groep enkele jaren geleden een 2-staps strategie bedacht om het gasloze verwarmings- en koelingssysteem te realiseren. Ten eerste zijn alle bestaande (deels monumentale, meer dan honderd jaar oude) gebouwen geïsoleerd naar energielabel A of hoger. Daarnaast is op het terrein een netwerk van warmte en koude leidingen aangelegd die alle gebouwen verbindt met de (elektrisch aangedreven) energiecentrale. Hierdoor werkt het terrein als een warmtebatterij; in de zomer wordt overtollige warmte van de gebouwen opgeslagen in de grond en in de winter wordt dit opnieuw gebruikt. In de tussenseizoenen kan overtollige energie op de ene plek direct worden hergebruikt op een andere locatie. Door het ontwerp van het systeem kan dit zeer efficiënt gebeuren. De benodigde elektriciteit voor het systeem en het terrein wordt grotendeels geleverd door meer dan 1800 PV-panelen. Het terrein gaat hiermee van meer dan 1.800.000 m3 gasverbruik per jaar in het verleden (2004) naar een volledig elektrisch systeem dat grotendeels gevoed wordt door eigen PV-panelen. Voor zover bekend is Fort Isabella het eerste gecombineerde renovatie- en nieuwbouwproject dat overgaat op een volledig gasvrij systeem.

Dakkappen voor warmtepompen
Bij het project Tivoli in Eindhoven zijn in een tijdsbestek van zeven weken 36 woningen voorzien van een Econext® warmtepomp dakkap, inclusief gemonteerde buitenunit van de warmtepomp. In samenspraak met de aannemer en installateur zijn alle dakkappen kant-en-klaar, dus inclusief de buitenunit, in vijf deelleveringen op de bouwplaats geleverd. Ze werden allemaal nog dezelfde dag op het dak gemonteerd.De dakkappen werden volgens specificaties van type buitenunit, dakhelling en kleur op voorhand bij Cox Geelen in Eijsden geproduceerd. De klant leverde vervolgens de warmtepomp (split-unit of monoblock) aan en Cox Geelen verzorgde de plaatsing van de unit in de kap.De opdracht bestond uit vier verschillende uitvoeringen dakkappen, zowel goot als nok-versie, met twee verschillende dakhellingen. De werkzaamheden werden uitgevoerd door Installatie Service Zuid uit Weert.

Bij het project Tivoli in Eindhoven zijn in een tijdsbestek van zeven weken 36 woningen voorzien van een Econext® warmtepomp dakkap, inclusief gemonteerde buitenunit van de warmtepomp. In samenspraak met de aannemer en installateur zijn alle dakkappen kant-en-klaar, dus inclusief de buitenunit, in vijf deelleveringen op de bouwplaats geleverd. Ze werden allemaal nog dezelfde dag op het dak gemonteerd.
De dakkappen werden volgens specificaties van type buitenunit, dakhelling en kleur op voorhand bij Cox Geelen in Eijsden geproduceerd. De klant leverde vervolgens de warmtepomp (split-unit of monoblock) aan en Cox Geelen verzorgde de plaatsing van de unit in de kap. De opdracht bestond uit vier verschillende uitvoeringen dakkappen, zowel goot als nok-versie, met twee verschillende dakhellingen.
De werkzaamheden werden uitgevoerd door Installatie Service Zuid uit Weert.

CO2 warmtepomp voor voetbalvereniging
Zo’n jaar geleden startte de bouw van het nieuwe clubhuis van de voetbalvereniging vv Moordrecht. Uiteraard moest de energievoorziening ook hier gasloos worden. Gekozen is voor een CO2 warmtepomp. Deze behaalt het hoogste rendement bij een hoge doeltemperatuur in combinatie met een groot temperatuurverschil en is dus ideaal voor tapwaterbereiding. Voor de vloerverwarming is een laagtemperatuur-warmtepomp geïnstalleerd die samen met de vloerverwarming zorgt voor een hoog rendement.
Er is gekozen voor Alklima/Mitsubishi Electric. Martijn van Leerdam, Adviseur West bij Alklima over de installatie: “We zijn bij een voetbalclub. Het gaat het hier om de piekbelastingen in te vullen, vooral op de zaterdag. Voldoende warm water voor de douche maar ook voor de vloerverwarming. Er zijn twee warmtepompen geïnstalleerd: één voor het tapwater en één voor de vloerverwarming. Met deze oplossing kan deze vereniging weer jaren vooruit. Over sportclubs gesproken: bij heel veel sportverenigingen moeten er nog de nodige slagen worden gemaakt als het gaat om verduurzaming en gasloos maken en alles wat daarbij komt kijken. Ook hier pakt Alklima/Mitsubishi Electric haar verantwoordelijkheid. We ondertekenden in juni een overeenkomst met de KNVB, waarmee we ons voor minimaal twee seizoenen hebben verbonden aan De Groene Club; door de KNVB opgericht om sportverenigingen te helpen bij het verduurzamen, onder meer door steeds meer van het gas af te gaan. De installatie bij vv Moordrecht is hiervan een mooi voorbeeld.”

Vraaggestuurd ventileren vanaf het dak
Twee jaar geleden werd in Nijmegen gestart met de renovatie van het 46 jaar oude complex Vijverhorst. Het gebouw kreeg een flinke opknapbeurt en werd toekomstbestendig gerenoveerd. De gebouwschil werd bijkomend geïsoleerd, kreeg HR+++ glas en onder andere beter geïsoleerde leidingen. Naast betere isolatie gaf woningcorporatie Het Portaal ook aandacht aan de ventilatie. Denned Installatiewerken voorzag het gebouw van een collectief ventilatiesysteem met vraagsturing. Er werden 22 Duco RoofFan’s geplaatst.
“Denned heeft de 108 appartementen gerenoveerd”, vertelt Andy Houterman, werkvoorbereider bij het bedrijf. “De appartementen zijn nu beter geïsoleerd. De ventilatie en de brandveiligheid zijn verbeterd. De installaties zijn vernieuwd en er zijn rookmelders geplaatst op het lichtnet. Daarnaast was een deel van de keukens, badkamers en toiletten verouderd. Ook deze zijn vervangen.”
Op het dak zijn ook de dakventilatoren aangepakt. “Veel oudere hoogbouwcomplexen hebben een collectieve dakventilator, waarbij het systeem veelal niet wordt geregeld of via een klokprogramma werkt met vaste dag/nachtinstellingen”, vervolgt Houterman. “Het is veel energiezuiniger, comfortabeler en gezonder om dat vraaggestuurd per individuele woning te doen. En hiervoor kwam de Duco RoofFan in beeld. Deze is voorzien van een onderdrukregeling, die een bepaalde druk in de collectieve ventilatieschacht creëert en op het moment dat een woning extra ventilatievraag heeft, worden de iAV-regelkleppen open gestuurd waardoor de druk in de schacht verandert en de dakventilator automatisch optoert.”
Het belangrijkste punt in deze systeemoplossing zijn de regelkleppen (in de keuken en/of de badkamer). Deze kleppen communiceren met de CO2-sensoren die in de woon- en/of hoofdslaapkamer worden geplaatst. De regelkleppen reageren ook op een snelle stijging van de relatieve vochtigheid in de keuken en/of badkamer.

Plug & play installatiesets
Aan de zuidkant van het Veerse Meer wordt een duurzaam vakantieresort met 281 luxe vakantiewoningen gerealiseerd: Vakantiepark VeerseKreek. Alle woningen worden voorzien van een warmtepomp van NIBE. “Het was in eerste instantie de bedoeling dat de woningen zouden worden aangesloten op een collectieve bron, maar dat concept woog niet op tegen de voordelen van individuele installaties”, vertelt algemeen directeur Mark-Jan Koldijk van projectinstallateur DWT Groep uit Goes. “We hebben daarom samen met NIBE voor de diverse woningtypes een ontwerp op maat gemaakt.”
De woningen van 84 tot 127 m2 worden voor de centrale verwarming, ventilatie en warmtapwater voorzien van een NIBE F370 ventilatielucht/water-warmtepomp met een geïntegreerde boiler van 170 liter. Voor extra veel warmtapwatercomfort krijgt elke woning bovendien een NIBE Eminent elektrische boiler met – afhankelijk van het aantal badkamers – een inhoud van 55 of 120 liter.
De centrale verwarming in de woningen van 153 of 221 m2 worden verzorgd door een NIBE Split AMS 10-8 of 10-12 lucht/water-warmtepomp in combinatie met een NIBE HBS 05 binnenunit en een NIBE SMO 40 regeling. Een NIBE BA-ST indirect gestookte spiraalboiler van 460 liter (10-persoons) of 700 liter (16-persoons) zorgt voor het warmtapwater. Voor ventilatie wordt elke woning voorzien van een separaat ventilatiesysteem met natuurlijke toevoer en mechanische afvoer (type C).
DWT Groep prefabriceert voor elke woning een kant-en-klare skid die in één keer op zijn plaats kan worden gezet. Elke skid bestaat uit een compact stalen frame waarop de warmtepomp c.q. de binnenunit wordt samengebouwd met alle relevante componenten en accessoires, zoals de (extra) boiler, de cv-pomp(en), afsluiters, een expansievat, de vloerverwarmingsverdeler en aansluitingen voor koud en warm water. Nadat een skid naar binnen is getakeld, hoeven de monteurs alleen nog de vloerverwarming te koppelen, de waterleidingen aan te sluiten en de stekker in het stopcontact te steken. Daarna kan de warmtepompinstallatie direct in bedrijf worden gesteld.

Nieuwbouw met bodem-warmtepomp
Een oude boerderij in Vaassen heeft plaatsgemaakt voor een vrijstaande nieuwbouwwoning, voorzien van een bodemwarmtepomp. Samen met een 178 meter diepe bron zijn daarmee warmte en warm tapwater gegarandeerd. Bovendien zorgt het systeem voor topkoeling op warme zomerdagen.
De oorspronkelijke boerderij werd rond 1900 gebouwd en rond 1960 uitgebreid. Renoveren en verduurzamen was geen optie en dus werd het nieuwbouw. Van meet af aan stond naast pv-panelen op het dak de aanleg van een bodemwarmtepompsysteem in de plannen Allereerst werd er naast de woning een bron van 178 meter diep geboord door een hiervoor gecertificeerd bedrijf. In de woning is op alle verdiepingen lagetemperatuur-vloerverwarming aangelegd en draait een bodemwarmtepomp. Monteur Jorn Simmers van Welldone Installatietechniek verzorgde de installatie ervan. “Het werd een Bosch 7800i LWMF met een vermogen van 8 kW, modulerend tot 2 kW en voorzien van een geïntegreerde warmwaterboiler (180 liter). Het installatiegemak ervan is groot. Ook omdat je de warmtepomp in twee afzonderlijke delen kunt transporteren. In totaal zijn we drie dagen bezig geweest met het installatiewerk.” Voor de inbedrijfstelling maakte Welldone gebruik van de BRL-dienstverlening van Nefit Bosch. “Als je als installateur niet zelf BRL-gecertificeerd bent, verzorgen wij de inbedrijfstelling”, vertelt Johan Lijzenga, BRL 6000-21 gecertificeerde specialist bodemenergie van Nefit Bosch. Hij nam de inbedrijfstelling voor zijn rekening en was beschikbaar voor alle overige ondersteuning en advies. De warmtepomp onttrekt in koude perioden warmte uit de bodembron via twee gesloten lussen. Hiermee wordt via een lagetemperatuur-afgiftesysteem de woning verwarmd. In de zomer wordt de woning op dezelfde wijze passief gekoeld met uit de bron afkomstige koude. Warmte wordt dan naar de bron gevoerd. Breken er weer koudere perioden aan, dan is de bron weer op temperatuur om te gaan verwarmen. Dit zogenoemde regenereren door ook de koelingsfunctie te gebruiken, zorgt dat de kwaliteit en stabiliteit van de bron jarenlang behouden blijft.

Afvalwater 30 m ‘omhoog’
Bijzonder is ook een woonunit die 30 meter verderop in een tuin is geplaatst en bovendien lager ligt dan het hoofdriool. Wat doe je dan met de waterafvoer? Voor die vraag kwam Iso-Bella.nl, installateur van prefab-units, te staan. Ondanks de vele jaren ervaring met Sanibroyeur pompen, deed dit bedrijf toch een beroep op de expertise van SFA. Want afvalwater over een lengte van 30 meter ‘omhoog’ pompen, is een uitdaging.
De afvoer van het volledige sanitair (keuken, toilet, dubbele wastafel, douche) vereist sowieso enig rekenwerk om de juiste pomp te kunnen adviseren. Stroomsnelheid, diameter van de drukleidingen, hoeveelheid water, plaatsing in een technische ruimte of ondergronds… aan alles moet worden gedacht. Om ruimte in de unit te besparen werd hier gekozen voor een ondergrondse Sanifos 280 VX opvoerinstallatie. Gezien de relatief korte afvoerleiding was de VX versie met vortex waaier de betere optie. Dit om de kans op verstoppingen te verminderen. Bovendien werd de installatie uitgerust met een verhogingsring. Deze ring zorgt voor extra ‘diepte’. Hierdoor kan de drukleiding vorstvrij gelegd worden.

Kantoor met Binnenklimaat Label
Het kantoorgebouw van DGMR Den Haag heeft het Binnenklimaat Label gekregen van het kenniscentrum Binnenklimaattechniek. Dit Label is gebaseerd op het Programma van Eisen (PvE) gezonde kantoren, waarin standaard eisen staan voor een gezond en comfortabel binnenklimaat. De eisen gaan over de thema’s lucht, licht, klimaat en geluid. In het PvE staan praktische informatie en handvatten om de eisen te beoordelen. bba binnenmilieu werkte mee aan de ontwikkeling van het verificatieprotocol voor het label. Hiermee is op een efficiënte manier in kaart te brengen aan welke klasse een kantoorgebouw voldoet.
Er zijn drie categorieën voor de beoordeling, klasse C geeft een ‘voldoende’ aan, klasse B betekent ‘goed’ en de beste beoordeling is klasse A, met een ‘zeer goed’. De beoordeling van de thema’s gebeurt door middel van een gebouwinspectie, een vragenlijst onder de gebruikers en duurmetingen van het binnenklimaat.

Remi Hompe, voorzitter kenniscentrum Binnenklimaattechniek: “Met deze onafhankelijke methodiek zorgen we ervoor dat in één oogopslag duidelijk is hoe het met het binnenklimaat van een gebouw gesteld is. Je moet als eigenaar kunnen aangeven welke klasse wenselijk is en er zeker van zijn dat de vooraf gestelde prestatie-eisen ook behaald kunnen worden. Daarom is borgen en monitoren een belangrijk onderdeel van het label. Scoor je een B? Dan geven we advies over hoe je een A kunt bereiken. We zijn ontzettend trots dat we nu bij DGMR het tweede label mogen uitreiken en hopen dat er nog vele zullen volgen.”

Organisaties die het Binnenklimaat Label behalen, komen in een database van gebouwen die aantoonbaar gezond zijn. Het label is ontwikkeld vanuit kenniscentrum Binnenklimaattechniek, door Binnenklimaat Nederland, TVVL, TNO, BBA, OfficeVitae en DWA.

Verduurzaamd rijksmonument
Het rijksmonument de Van Nelle Fabriek is een iconisch pand, dat past in de architectuur van Rotterdam. Vanwege de bijzondere historische waarde staat het pand op de Unesco werelderfgoedlijst. De inspirerende omgeving wordt vandaag de dag gebruikt als eventlocatie en kantorencomplex en herbergt daarnaast ook een datacenter.
Door de veelzijdige toepassingen is er veel energie benodigd. Enerzijds voor het koelen van het datacenter, anderzijds voor het verwarmen van de kantoren en de zalen. Vanuit de Van Nelle Fabriek was de wens om het pand te verduurzamen naar een gasarm pand en de gasgestookte ketels te vervangen door warmtepompen om zodoende te kunnen voldoen aan de warmte- en koelbehoefte.
De uitdaging van deze transitie naar een gasarm pand was om de impact op de historische waarde van het pand te borgen en geen afbreuk te doen aan de status van het Werelderfgoed.
Installateur A. de Jong Installatechniek uit Schiedam heeft dit project gerealiseerd door het slim inzetten van een 3-tal watergekoelde Daikin warmtepompen en droge-koelers. De warmtepompen (EWWH875VZ-XSA2) werken met het ozonvriendelijke koudemiddel R-1234ze (HFO) en zijn voorzien van 2 inverteraangedreven schroefcompressoren. Het resultaat is een energiezuinige oplossing en gasarme verduurzaming met een zeer lage indirecte CO2-uitstoot.